ماه های قمری (یا عربی) دوازده ماه است. در ابتدا ماهی به نام نسی نیز وجود داشت که تقریبا هر سه سال در گاه شمار قمری قرار می گرفت. در سال ۱۰ هجری آیه ی ۳۶ و ۳۷ سوره توبه نازل شد که بیان شده بود تعداد ماه های سال نزد خداوند دوازده ماه است. پس از نزول این آیه استفاده از ماه نسی منسوخ شد.
۱۲ ماه رسمی عربی عبارتند از: محرم، صفر، ربیع الاول، ربیع الثانی (یا ربیع الاخر)، جمادی الاول، جمادی الثانی (یا جمادی الاخر)، رجب، شعبان، رمضان، شوال، ذیقعده و ذیحجه.
گاه شماری ماه های قمری براساس چرخش ماه است. یعنی ماه هلالی یک دور چرخش کره ماه بر مدار خود مابین فاصله زمانی مشاهده دو هلال ماه است. بر همین اساس ماه های قمری ۲۹ یا ۳۰ روزه هستند که به طور متوسط طول هر ماه را می توان ۲۹روز و ۱۲ساعت و ۴۴دقیقه و ۲٬۷۸ثانیه در نظر گرفت. روز اول هر ماه در گاه‌شماری قمری عموما بر اساس مشاهده یا پیش‌بینی مشاهده پذیری هلال ماه نو در شامگاه روز ۲۹ یا ۳۰ ماه قبل تعیین می شود، که به آن استهلال می گویند.
فهرست مطالب
اختلاف ماه های قمری و شمسی
به علت محاسبه ماه قمری بر حسب مدت گردش ماه به دور زمین، و این که این مدت در ماه های مختلف ۲۹ یا ۳۰ روز است، بنابراین در مجموع هر سال قمری ۱۰ یا ۱۱ روز از سال شمسی کمتر است (تفاوت بین ۱۰ یا ۱۱ روز هم در کبیسه بودن سال است). این امر موجب می شود که به طور مثال بعد از ۱۰ سال، تقویم قمری حدود ۱۰۰ روز که تقریبا برابر با یک فصل سه ماهه است، از تقویم شمسی عقب بماند و ماه‌های تقویم قمری که ۱۰ سال قبل در فصل بهار بودند به فصل زمستان برسند. به همین علت باید لزوم تبدیل تاریخ میلادی به شمسی و تبدیل تاریخ قمری به شمسی وجود دارد.
مبدا تاریخ قمری
مبدا تاریخ قمری، هجرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم به مدینه است. باید توجه داشت گاه‌شماری هجری قمری از همان ابتدای مهاجرت مسلمانان از مکه به مدینه به رسمیت شناخته نشد، بلکه ۱۵ سال بعد از تاریخ هجرت یعنی در زمان خلافت عمر بن خطاب، خلیفه دوم مبدا تعیین شد. البته حضرت محمد و یارانش در هشتم ربیع الاول به مدینه رسیدند، ولی اول محرم به عنوان اول سال هجری انتخاب شد که این بدان معناست که دو ماه از سال اول هجری پیش از آن هجرت انجام شده باشد، جزو سال اول هجری قمری محسوب شد. علت شهرت نام این گاه شماره به هجری قمری نیز وجود مبدا هجرت برای آن است.
چهار ماه قمری به ماه های حرام مشهور است که عبارتند از:
- رجب
- ذیقعده
- ذیحجه
- محرم
در این چهار ماه دیه افزایش می یابد که میزان افزایش آن به اندازه دیه قتل در بقیه ماها، به اضافه ثلث (یک سوم) آن است. همچنین به جز برای دفاع، جنگ کنار گذاشته می شود که هدف از این کار ایجاد امنیت برای افرادی است که می‌خواهند به حج بروند یا تجارت کنند و به سلامت به شهر خود برگردند. این سنت، از قبل از اسلام تا به امروز به جا مانده است.
سه ماه قمری به ماه های حج مشهور است که عبارتند از:
- شوال
- ذیقعده
- ذیحجه
این ماه ها به علت انجام مناسک حج، نامگذاری شده اند.
اختلاف تقویم قمری کشورهای مختلف
بسیاری از کشور ها به طور رسمی یا غیر رسمی از تقویم قمری استفاده می کنند اما اختلافاتی در شروع ماه های قمری با هم دارند. اختلاف در شروع ماه کشورهای مختلف، ناشی از یکی از عوامل زیر است:
- تفاوت در شرایط جغرافیایی و جوّی
- عوامل نجومی مؤثر در رؤیت هلال (مدت مکث، زمان غروب خورشید، فاصل ماه از زمین و…)
- عدم توجه به مسئله رؤیت و قراردادی کردن شروع ماه
- اختلاف فتوا در مورد رؤیت هلال (اتحاد افق، استفاده از ابزار و…)
- خطای انسانی در زمان دیدن هلال ماه
همین اختلافات سبب به وجود آمدن ناهماهنگی در اعلام آغاز ماه‌های قمری به ویژه ماه‌های رمضان و شوال (که برای مسلمانان از اهمیت ویژه برخوردار است) می شود.
معنی ماه های قمری
| محرم | به دلیل حرام بودن جنگ و غارت در این ماه. |
| صفر | صفر به معنی خالی بودن است. در این ماه ساکنین مکه به سفر می‌رفتند و شهر خالی از سکنه می‌شد. |
| ربیع الاول و ربیع الثانی | ربیع به معنای بهار است. در زمان نام گذاری، این دو ماه در فصل بهار بودندکه آن‌ها را بهار اول و بهار دوم نامیدند. |
| جمادی الاول و جمادی الثانی | جمادی به معنی انجماد است که در زمان نام گذاری،این دو ماه در فصل سرما و زمستان بودند که به نام انجماد اول و دوم نامیده شدند. |
| رجب | رجب به معنی بزرگ داشتن و احترام گذاشتن به چیزی است. ماه رجب برای عرب‌ها محترم بود. |
| شعبان | شعبان از شعب و انشعاب می‌آید به دلیل اینکه در آن زمان عرب‌ها در این ماه برای جست‌وجوی آب پراکنده می‌شدند. |
| رمضان | رَمَضان از ریشه ی (رم‌ض) به معنی گرما یا سوزش زیاد است. رَمضاء یعنی زمین داغ و سوزان بر اثر تابش آفتاب. |
| شوال | شَوّال از ریشه‌ی (ش‌ول) به‌معنی بلند کردن می آید. در این ماه ماده‌شتر‌ها برای جفت‌گیری دُمشان را بلند می‌کردند. |
| ذیقعده | قعده هم‌ریشه با قُعود (نشستن) است که در این ماه عرب‌ها خانه‌نشین می‌شدند |
| ذیحجه | (حِجّه) هم‌ریشه با حجّ است. ذیحجه ماه حجّ بوده است. |
برای کمک به حفظ کردن ترتیب نام ماه‌های قمری شعری از ابونصر فراهی از کتاب نصاب الصبیان وجود دارد:
ز محرم چو گذشتی برسد ماه صفر دو ربیع و دو جمادی ز پی یکدیگر
رجب است از پی° شعبان، رمضان و شوّال پس به ذی‌القعده و ذی‌الحجه بکن نیک نظر
