بازار سرمایه بستر لازم را برای انجام معاملات بر روی طیف گسترده‌ای از اوراق بهادار با ویژگی‌های مختلف، فراهم کرده است. از جمله اوراق بهادار قابل معامله در بازار سرمایه می‌توان به سهام شرکت‌های پذیرفته شده در بورس، واحدهای صندوق‌های سرمایه‌گذاری ، گواهی‌های سپرده کالایی، اوراق با درآمد ثابت و … اشاره کرد.
با توسعه بازار سرمایه، ابزارهای نوین مالی متعددی طراحی شده و در اختیار فعالان این حوزه قرار گرفتند. از ابزارهای مالی کاربردی بازار سرمایه می‌توان به اوراق مشتقه اشاره کرد. این اوراق بر مبنای یک دارایی پایه منتشر می‌شوند و ارزش آن‌ها برگرفته و مشتق‌شده از ارزش آن دارایی پایه است.
انواع اوراق مشتقه
۱- قرارداد آتی (Futures)
اولین دسته از اوراق مشتقه مربوط به قراردادهای آتی معامله یک دارایی پایه است. در یک قرارداد آتی، دو طرف خریدار و فروشنده متعهد می‌شوند که این دارایی را در تاریخی معین در آینده و با قیمتی مشخص معامله کنند. به تاریخ تعیین‌شده در قرارداد آتی، زمان سررسید گفته می‌شود.
به صورت کلی، هر یک از انواع اوراق بهادار پذیرفته شده در بازار سرمایه می‌توانند به عنوان دارایی پایه قراردادهای آتی به کار گرفته شوند. قراردادهای آتی سهام، صندوق‌های سرمایه‌گذاری و کالاهایی همچون شمش طلا، نقره، زعفران و …، از جمله رایج‌ترین نمونه‌های قرارداد آتی به شمار می‌روند.
اگر در سررسید قرارداد، قیمت معامله دارایی در بازار بیش از قیمت قرارداد آتی باشد، فردی که موقعیت خرید قرارداد را اتخاذ کرده است، از تفاوت میان قیمت سررسید و قیمت بازار منتفع خواهد شد. در نقطه مقابل، اگر آن دارایی در بازار با قیمتی پایین‌تر از قیمت قرارداد خرید و فروش شود، فروشنده قرارداد بازدهی کسب می‌کند.
۲- قرارداد اختیار معامله (Option)
اوراق اختیار معامله، نوعی از اوراق مشتقه هستند که ارزش آن‌ها بر اساس یک دارایی دیگر تعیین می‌شود. در قراردادهای اختیار، یکی از طرفین با پرداخت مبلغی به طرف مقابل، حق معامله یک دارایی در زمانی مشخص را خریداری می‌کند. حق معامله به این معنی است که فرد می‌تواند در تاریخ سررسید قرارداد را اعمال کند یا از انجام آن چشم‌پوشی کند. برای مثال، فردی با پرداخت مبلغ یک میلیون تومان به یک کشاورز، حق آن را به دست می‌آورد که پس از شش ماه، مقدار ۱۰۰ کیلوگرم برنج را با نرخ کیلویی ۱۰۰ هزار تومان از او خریداری کرده یا این معامله را انجام ندهد.
قراردادهای اختیار معامله به دو دسته اختیار خرید (Call option) و اختیار فروش (Put option) تقسیم می‌شوند. امکان اتخاذ موقعیت خرید یا فروش در هر یک از این دو دسته نیز وجود دارد. چارچوب قرارداد اختیار معامله به این صورت است که طرف خریدار، مبلغی تحت عنوان پریمیوم (premium) به فروشنده پرداخت می‌کند تا در زمان سررسید، حق خرید یا فروش دارایی با قیمتی معین را داشته باشد.
در زمان سررسید اگر قیمت بازار بیشتر از قیمت قرارداد باشد، خریدار اختیار خرید می‌تواند قرارداد را اعمال کند؛ سپس در قیمتی پایین‌تر دارایی را از طرف فروشنده خریداری کرده و به قیمت بالاتری در بازار به فروش برساند. به همین ترتیب خریدار قرارداد اختیار فروش نیز از افت قیمت دارایی و کمتر بودن آن نسبت به قیمت سررسید، بازدهی کسب می‌کند.
در این قراردادها ریسک طرف خریدار، صرفا به مبلغ پریمیوم پرداختی در ابتدای معامله محدود می‌شود؛ چرا که اگر در زمان سررسید، موقعیت اختیار در زیان باشد، خریدار این حق را داشته که قرارداد را اعمال نکند و فقط به اندازه پرداختی ابتدایی زیان خود را محقق کند. در مثال ابتدایی این بخش، اگر برنج در زمان سررسید با نرخ کیلویی ۸۰ هزار تومان معامله شود، خریدار اوراق اختیار با اعمال این قرارداد دچار زیان خواهد شد؛ چرا که کالا را در قیمتی بالاتر از کشاورز خریداری کرده و آن را با قیمت پایین‌تری در بازار به فروش می‌رساند. اما در این حالت با عدم اعمال قرارداد، زیان او تنها به اندازه یک میلیون تومان پرداختی بابت خرید اوراق اختیار (پریمیوم) خواهد بود.
در مقابل، ریسک طرف فروشنده در قرارداد اختیار خرید نامحدود و در اختیار فروش محدود به قیمت اعمال است. بنابراین ضروریست که افراد حرفه‌ای و متخصص در این حوزه، با انجام محاسبات دقیق، موقعیت فروش را اتخاذ کنند.
بازار سرمایه یکی از بسترهای رایج برای انجام معاملات اختیار است. سهام و صندوق‌های سرمایه‌گذاری، به عنوان مهمترین دارایی‌های پایه اختیار معامله در بورس به شمار می‌روند که با اهداف مختلفی همچون استفاده از اهرم مالی یا پوشش ریسک سرمایه‌گذاری معامله می‌شوند.
۳- پیمان آتی (Forward)
سازوکار این قراردادها نیز مشابه با سازوکار قراردادهای آتی بوده و توافقی برای معامله یک دارایی در زمان آینده بین طرفین صورت می‌گیرد. تفاوت اصلی پیمان آتی با قرارداد آتی به ساختار بازار معاملاتی آن‌ها مربوط می‌شود. قرارداد آتی در بورس و تحت الزامات قانونی مشخصی خرید و فروش شده ولی معاملات پیمان آتی در بازارهای متشکل خارج از بورس و بدون داشتن استاندارد خاصی انجام می‌شود.
۴- قرارداد معاوضه (Swap)
قراردادهای معاوضه یا تاخت نیز دسته دیگری از اوراق مشتقه محسوب می‌شوند. این قراردادها به دلیل پیچیدگی‌های خاص خود، در میان عموم فعالان بازار، کاربرد کمتری نسبت به انواع قبلی اوراق مشتقه دارند. در قرارداد سوآپ، طرفین معامله دو دارایی مختلف را طبق شرایط درج شده در قرارداد، با یکدیگر معاوضه می‌کنند.